Gorinchem

Tegen het einde van de zeventiende eeuw werden de eerste Joodse poorters in geschreven in Gorinchem. In 1787 bestaat er een Israëlitische gemeente, die voor zijn godsdienstoefeningen bijeenkomt in gehuurde kamers. Na de burgerlijke gelijkstelling in 1796 ontwikkelde de Joodse gemeenschap van Gorinchem zich zodanig dat in 1814 de voormalige Luthersekerk aan de Havendijk aangekocht kon worden. Deze kerk werd drie jaar later als synagoge ingewijd.

Het gebouw raakte al spoedig in verval en moest in 1837 afgebroken worden. In 1842 werd de synagoge aan de Kweckelstraat ingewijd, die tot aan de Tweede Wereldoorlog in gebruik zou blijven. Naast de synagoge was een godsdienstschool gevestigd.

Prentbriefkaart van de synagoge in Gorcum, ca. 1910

Prentbriefkaart van de synagoge in Gorcum, ca. 1910

De begraafplaats aan de W. de Vries Robbéweg was waarschijnlijk al in 1796 in gebruik, maar het terrein werd pas officieel aangekocht in 1814. Tussen 1799 en 1814 werden de overledenen 'Op de wal' begraven.

De Joodse gemeente van Gorinchem ontwikkelde zich gedurende negentiende eeuw voorspoedig. Het hoogste ledental werd rond 1900 bereikt. Daarna zette een snelle leegloop in en werd de gemeenschap ongeveer gehalveerd. Het merendeel van de Joodse inwoners was werkzaam als koopman.

Sjabbesclub, bij de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog, 1914

Sjabbesclub, bij de mobilisatie voor de Eerste Wereldoorlog, 1914

In Gorinchem waren de volgende Joodse gezelschappen actief: een armbestuur, een begrafenisgenootschap, een godsdienstige vereniging en een genootschap voor de verzorging van het interieur van de synagoge. Vanaf het einde van de negentiende eeuw was er in de stad een afdeling van de Alliance Israélite Universelle. Kort voor de Duitse inval werd een jeugdvereniging voor Joodse kennis en toneel opgericht.

In januari 1941 waren er in de synagoge al ernstige vernielingen aangebracht door Duitsers en NSB-ers. Kort na de plechtige viering van de honderdste verjaardag van de synagoge in mei 1942 begonnen de deportaties, die aan meer dan de helft van de Gorinchemse Joden het leven zouden kosten.

Een gering aantal Joden keerde na de oorlog naar Gorinchem terug. De synagoge werd meteen na de oorlog hersteld, maar werd wegens het tekort aan leden al snel verkocht en in 1958 afgebroken. De Joodse gemeente werd in 1964 ontbonden en bij die van Rotterdam gevoegd.

De Joodse begraafplaats wordt onderhouden door de plaatselijke gemeente en werd in september 2000 gerestaureerd. Ter nagedachtenis aan de 70 gedeporteerde Joodse inwoners is in 1989 een monument onthuld aan de Blijenhoek. Midden negentiger jaren werd dit monument, een menora van marmer tegen een stenen muur, vernieuwd en verplaatst naar het Melkpad.

Op de plaats waar eens de synagoge stond werd in maart 2000 een mikwe aangetroffen. Dit is enige meters verplaatst, maar verder intact gelaten.

Aantal Joden in Gorinchem en omgeving

jaar

1809

84

1840

131

1869

184

1899

212

1930

93

1951

34